تخیل دیو است یا فرشته ؟

تخیل دیو است یا فرشته ؟
   

حیات روانی انسان به نظامی مجهزاست که ادامه ی سیستم وار ،ومنظم آن باعث زندگی سا لم وهمراه با فراغت خاطراست .دراین سیستم وجود آدمی به تجهیزات وامکاناتی مسلح است که باعث می شود بتواند ازخود درمقابل هجوم نیروهای بیرونی مقاومت وایستادگی نشان دهد ،‌وازاین راه نگذارد کل وجود نابود ومتلاشی شود .چنانچه دراین نظام اختلال یا انحرافی به وجود آید کل وجود درمعرض خطرقرارمی گیرد . ازجمله تجهیزات دورنی انسان نیروی تخیل است ، نیرویی که نقش مهمی درحیات روانی انسان دارد وچنا نچه ازآن درست استفاده نشود نیرویی مخرب دارد وچنانچه درست و وصحیح به کاربرده شود می تواند منشاء بسیاری ازاختراعات واکتشافات شود .این جا است که باید بین یک تخیل سازنده و یک خیالبافی پوچ و بیهوده، فاصله گذاشت .بسیاری تخیل را به دودسته تقسیم کرده اند .گاستون باشلارفیلسوف و روانکاو معروف که شاید کتاب روانکاوی آتش او با ترجمه جلال ستاری را خیلی ها به خاطرداشته باشند ، تخیل را به دودسته تولیدی و بازتولیدی تقسیم می کند .درتخیل بازتولید خلاقیتی دیده نمی شود دراین نوع ازتخیل آدمی تصاویری را که ناب نیستند و باید گفت بیشتردست دوم هستند خلق می کند .اما درتخیل تولیدی تصاویربکرو تازه هستند وتا کنون کسی مانند آنها را خلق نکرده .او معتقد است تخیل چیزی فراترازشکل دادن به تصاویروواقعیت است .خیال پردازی را نیروی شکل دادن به تصاویرواقعیت نمی دانند .اینکه مثلا کسی ازروی واقعیت موجود دست به خلق تصویری بزند کارمهمی نکرده است. خیال پردازی ازواقعیت گذرمی کند ، دست به سرائیدن واقعیت می زند .باید گفت دراین مرحله است که دیگرخالق واقعی دنباله روی واقعیت نیست بلکه این واقعیت است که ازاو تبعییت می کند .مثلا هنرمندی خلاق را درنظر بگیرید که دست به خلق تصویری ناب و دست اول می زند آنگاه این دیگران هستند که سعی می کنند این تصویرزیبا را درواقعیت بسازند

ویا معماری که برای اولین بارطرح ساختمان جدیدی را می ریزد که تا به حال ساخته نشده ووقتی ساخته می شود ، تبدیل به اثرناب ودست اول می شود .این نوع تخیل را تخیل فعال هم نامیده اند active imeginationاین اصطلاحی است که کارگوستاویونگ روانشناس معروف که برای مشاهده ی آگاهانه ی تصورات ونماد های ناخودآگاه وواکنش به آنها وضع کرد .این فرایند را می توان رویا ءپردازی آگاهانه هم خواند .این رویا ء پردازی نه خود جوش ، که هدایت شده است .تخیل فعال ازبسیاری جهات با برخی ازاشکال مراقبه و تامل روحانی فرقی ندارد.اما باید آن را از خیال بافی جدا کرد .هدف تخیل خلاق رسیدن به هدفی مشخص ومعلوم وخلق جهانی تازه است اما خیال بافی نوعی هذیان وهرج ومرج درذهن همراه با سکون است به علاوه درآن اراده نقشی ندارد .چنین حالتی عملی پست وابتدایی است ومحصول آن با واقعیت تفاوت زیادی دارد .درواقع خیال بافی ، نوعی تخیل انفعالی ، یا بی قید وبند است .نوعی صحنه پردازی ذهنی که درآن عقل وارده نقشی ندارند .درخیال بافی آدمی تابع آرزوهای خود می شود وواقعییات را به گونه ای دیگر ،درک می کند .ممکن است فردی ُآدمی غیردوست داشتنی و مورد خشم وغضب دیگران باشد ، درحالی که فکرمی کند آدمی محبوب و مورد علاقه ی دیگران است .او ازطریق خیال بافی خود را شاد وخشنود می کند درحالی که اینطوری نیست اودارد خود را گول می زند.تنها فایده اش این است که نقش مسکن را بازی می کند وآرزوها وتمایلات ارضا ء نشده ی خودرا درعالم خیال بافی برآورده وارضا ء می کند . خیال بافی درست مثل رویا ء دیدن است محرک فرد اغلب دررویا ء تمایلات و آرزوهای برآورده نشده است .رویا ء درخواب است وخیال بافی دربیداری . ماهییت خیال بافی را مکانیزم جبرانی ، دفاعی یا نوعی ارضا ء برای امیال سرکوب شده می دانند ، که درآن ، آدمی سعی می کند بدبختی وفلک زدگی های زندگی خود را ازمیان برداشته ودرواقع راهی برای دورماندن افراد ازموارد دردناک زندگی است .

اما تخیل خلاق درست برخلاف جهت خیال بافی حرکت می کند. درتخیل خلاق آدمی تلاش می کند تا درعین حال که متوجه بدبختی وفلاکت محیط پیرامون خود است راهی تازه برای برون رفت ازاین شرایط دشوار پیدا کند .تخیل خلاق ازدیربازنزد متفکرین وفلاسفه ازاهمیت به سزایی برخورداربوده، ابوعلی سینا ؛ سهروردی ،‌ابن عربی برای آن جایگاهی مهم قایل شده اند .سهرودی خیال خلاق را فرشته وخیالهای واهی وپوچ را دیو نامیده .هانری کربن فیلسوف ، عارف وشرق شناس معروف فرانسوی که عاشق فرهنگ وهنراسلامی ایران بود آن را گره واتصالی می داند که می تواند دو وجه وجودی انسان را به هم پیوند بدهد .یعنی عالم این جا وعالم آنجا را ،‌تن شهودی وتن جسمانی .‌شهود روحانی وشهود زمین ازطریق تخیل خلاق است که به هم وصل می شوند .تخیل خلاق کاملا" درخدمت تعقل است زیرا تصویرهای هوشمندانه ای درحواس ما برمی انگیزد که می تواند راهنمای ما درزندگی باشد .

وقتی صحبت ازتخیل خلاق می شود پای خلاقیت به میان می آید. خلاقیت عبارت است ازبه کارگیری توانائیهای ذهن برای ایجاد یک فکریا مفهوم جدید .هنری پوانکاره ریاضیدان معروف فرانسوی خلاقیت را قوه ی تشخیص ، تمیز،‌بصیرت ، دریافت و درک و انتخاب نامیده است .انیشتن گفته است جهانی که خلق کرده ایم حاصل طرزتفکرماست .این طرزتفکرکه باعت خلق جهان می شود ، قبل ازهرچیز برخواسته ازخلاقیت وابداع شیوه های نو است .ما اگربخواهیم دنیای نو خلق کنیم ، ابتدا باید طرزتفکرخود را تغییروزمینه های فکری خود را تغییربدهیم .80 درصد مردم واکنشی فکرمی کنند .آن ها زحمت می کشند تا چیزی را برطرف کنند ( معمولا" یک مشکل ) 20 درصد دیگرآنان متفکران ، خلاق هستند .آن ها عمل می کنند تا چیزی را به وجود بیاورند ( خلق کنند ) متفکران خلاق ازپرسش ، چه امکاناتی وجود دارد ؟ شروع می کنند .متفکران واکنشی می پرسند چه چیزی اشتباه است یا چه کسی را باید سرزنش کرد ؟متفکران واکنشی درواکنش وپاسخ به محیط خود زندگی می کنند ، متفکران خلاق فراترازمحیط خود می روند .این فراتررفتن ازمحیط قبل ازهرچیز ریشه درهمان تخیل خلاق دارد ، چراکه درتخیل خلاق آینده ازاهمیت به سزایی برخورداراست .هنگامی که صحبت ازآینده می آید ، این سوال را هم همراه خود دارد کدام آینده ؟ ایا ما آنقدرتوانایی داریم که بتوانیم یک آینده ی روشن را برای خود متصورشویم . دراینجا باید گفت منظور ازآینده تنها یک آینده نیست منظور آینده های بدیل است .آ ینده بدیل حالت هایی ازآینده است که با توجه به شدت وضعف عوامل سازنده ی آن می توانند به صورت های جایگزین هم بیایند .معمولا" دیدگاه منطقی حکم می کند که برای یک پدیده یا موضوع تنها یک آینده یا راه را متصورنشویم .زیرا شرایط جاری همواره ثابت نمی ماند و ازآنجایی که تغییر همواره به عنوان یک اصل همیشگی مطرح می باشد عاقلانه ترین کاراین است که حالت های گونا گون ازآینده یا راه های رسیدن به آن را مطابق میل وخواست خود متصورنمود وایجاد کرد .

برخورداری ازیک تخیل خلاق باعث می شود که به جای انفعالی به گونه ای فعالانه درصددخلق حالت هایی ازآینده باشیم تا بتوانیم برای رسیدن به موفقییت برنامه ریزی مناسب را داشته باشیم اگراینگونه به تخیل نگاه کنیم می توانیم بگویم تخیل دراین جا فرشته است نه دیو.  

  درخشان